Dywan to przedmiot, który w powszechnym odbiorze kojarzy się przede wszystkim z estetyką i funkcjonalnością: zdobi, ogrzewa, wycisza przestrzeń. W ujęciu antropologicznym i kulturoznawczym stanowi jednak znacznie więcej niż tylko element wyposażenia wnętrz. W wielu kulturach świata, zwłaszcza w tradycjach Bliskiego Wschodu, Azji Środkowej, Kaukazu i Afryki Północnej, dywan funkcjonuje jako nośnik tożsamości, pamięci zbiorowej i języka symbolicznego, który przekracza granice epok, religii i systemów politycznych.
Jako obiekt kultury materialnej, dywan zachowuje w sobie ślady historii społecznej, technologicznej i duchowej. Zapisane w nim wzory, kolory, techniki i materiały odzwierciedlają lokalne systemy wartości, relacje społeczne, a także codzienność i obrzędowość jego twórców oraz użytkowników. Traktowany jako artefakt, może być odczytywany w sposób analogiczny do tekstu literackiego – jego struktura i ornamentyka tworzą bowiem specyficzny „język wizualny”, którego znaczenie wymaga kontekstu kulturowego. Celem niniejszego opracowania jest ukazanie dywanu jako złożonego medium kulturowego, łączącego w sobie funkcje estetyczne, użytkowe, rytualne i komunikacyjne. W oparciu o źródła etnograficzne, historyczne i współczesne podejścia badawcze, artykuł podejmuje próbę analizy wzornictwa dywanowego jako systemu symbolicznego oraz dywanu jako elementu społecznej narracji, który zawiera w sobie zarówno indywidualne, jak i zbiorowe historie. Przyjęta perspektywa badawcza ma charakter interdyscyplinarny – łączy metody analizy ikonograficznej, semiotycznej i antropologicznej, a także odnosi się do kontekstu współczesnych przemian w obrębie tradycyjnego rzemiosła. Szczególną uwagę poświęcono roli dywanu w kulturach nomadycznych oraz jego przeobrażeniom w warunkach globalizacji, gdzie obiekt ten coraz częściej funkcjonuje nie tylko jako wyrób użytkowy, ale także jako dzieło sztuki, produkt luksusowy lub symbol przynależności kulturowej.
Początki sztuki tkackiej giną w mrokach dziejów, jednak najstarsze zachowane dowody istnienia dywanów o skomplikowanej strukturze i bogatej ornamentyce pochodzą z V wieku p.n.e. Najsłynniejszym znaleziskiem tego typu jest tzw. dywan z Pazyryku, odkryty w syberyjskim kurhanie przez rosyjskiego archeologa Siergieja Rudenkę w 1949 roku. Dzięki wyjątkowym warunkom klimatycznym – wiecznej zmarzlinie – tekstylia te przetrwały w znakomitym stanie, pozwalając badaczom na dokładną analizę struktury i techniki wykonania. Dywan z Pazyryku, wykonany prawdopodobnie w Persji lub we wschodniej Anatolii, zaskakuje zarówno precyzją węzłów (ponad 3600 na dm²), jak i złożonością wzorów przedstawiających procesję konnych wojowników oraz motywy roślinne. Jest to dowód na to, że już w starożytności dywan pełnił nie tylko funkcję użytkową, ale również symboliczną i reprezentacyjną – być może jako część ceremoniału lub element dekoracyjny o charakterze rytualnym.
W kolejnych wiekach sztuka tkactwa rozwijała się niezależnie w różnych ośrodkach kulturowych – na terenie Persji, Anatolii, Azji Środkowej, Indii, Chin i Afryki Północnej. Poszczególne regiony wykształciły własne techniki, style i ikonografię, jednak wspólnym mianownikiem była funkcja narracyjna i symboliczna dywanu oraz jego związek z tożsamością lokalną.
Techniki tkackie również ewoluowały. Najczęściej spotykanymi typami węzłów są:
węzeł turecki (symetryczny) – charakterystyczny dla dywanów anatolijskich i niektórych typów azjatyckich,
węzeł perski (asymetryczny) – częsty w dywanach irańskich i indyjskich.
Oprócz dywanów z runem, rozwijano też techniki tkania płaskiego – kilimy, sumaki, cicimy – które cechują się większą lekkością, mobilnością i często bardziej abstrakcyjnym wzornictwem. Te typy tkanin były szczególnie rozpowszechnione w kulturach nomadycznych, gdzie łatwość transportu i wielofunkcyjność (podłoga, ściana, posłanie) miały kluczowe znaczenie. Materiał, z jakiego wykonano dywan, również stanowił istotny komunikat społeczny. Wełna – najpowszechniejsza i najłatwiej dostępna – była podstawą tkactwa u większości ludów pasterskich. Jedwab i bawełna pojawiały się głównie w ośrodkach miejskich i były świadectwem wysokiego statusu właściciela. Barwniki naturalne – uzyskiwane z roślin (indygowiec, marzanna, krokosz) i minerałów – stanowiły z kolei jeden z najbardziej złożonych aspektów rzemiosła tekstylnego, wymagający zarówno wiedzy chemicznej, jak i dostępu do sieci handlowych.
Rozwój handlu wzdłuż Jedwabnego Szlaku przyczynił się do rozprzestrzeniania dywanów jako towaru luksusowego, a także do wzajemnego przenikania wzorców stylistycznych i technologicznych. Tak oto dywan – z lokalnego wyrobu rzemieślniczego – stał się globalnym nośnikiem znaczeń, technik i estetyk, co widoczne jest szczególnie w epoce nowożytnej, kiedy perskie, tureckie i chińskie kobierce trafiały na dwory europejskie, często traktowane jako egzotyczne symbole prestiżu.
Wzornictwo jako język symboliczny
Wzory pojawiające się na tradycyjnych dywanach rzadko są przypadkowe. Choć na pierwszy rzut oka mogą wydawać się dekoracyjne lub abstrakcyjne, w rzeczywistości tworzą złożony system znaków, który – niczym język – przekazuje określone treści. Motywy te mają źródła w wierzeniach, mitach, obserwacjach natury oraz w codziennych doświadczeniach społeczności, które je tworzyły.
W badaniach nad semiotyką tekstyliów często podkreśla się, że dywan można odczytywać jak tekst – jego wzory to zapis kultury, wartości i tożsamości zbiorowej. Każdy region, a często nawet każda społeczność plemienna, miała swoje charakterystyczne ornamenty, które spełniały funkcję rozpoznawczą, ochronną lub rytualną.
Motywy uniwersalne i ich znaczenie
Wśród najczęściej spotykanych motywów symbolicznych znajdują się:
Drzewo życia – uniwersalny symbol łączący niebo, ziemię i podziemie; metafora nieśmiertelności, cyklu życia, więzi rodzinnych.
Hamsa (ręka Fatimy) – amulet chroniący przed „złym okiem”, symbol kobiecej siły i płodności.
Wzory geometryczne – romby, zygzaki, kratki – często reprezentują pola uprawne, wodę, ogień, płodność, a także ciągłość i symetrię wszechświata.
W kulturach nomadycznych i wiejskich wzory te były przekazywane ustnie i manualnie, z pokolenia na pokolenie. Kobiety tkały nie tylko dywany użytkowe, ale także „dywany opowieści” – przedstawiające lokalne legendy, sny, osobiste przeżycia, a czasem nawet historię małżeństw i wojen.
Co ciekawe, te same motywy mogą przyjmować różne znaczenia w zależności od regionu. Na przykład motyw rombu w Azji Środkowej może symbolizować kobiece łono i płodność, a w Maroku – ochronę przed złymi duchami. Znaczenie ornamentu nie istnieje więc w próżni – zawsze zależy od kontekstu kulturowego, religijnego i społecznego.
Wzornictwo a status społeczny
Oprócz funkcji symbolicznej, wzory pełniły również rolę społecznego komunikatu. Dywany bogato zdobione, o złożonej kompozycji i precyzyjnym splocie były świadectwem statusu właściciela, jego pozycji w społeczności lub aspiracji. Niektóre wzory były zastrzeżone dla określonych kast, rodów lub cech rzemieślniczych. Inne – jak np. „dywan modlitewny” z niszą mihrabu – wskazywały na funkcję rytualną i religijną.
W wielu kulturach brak symetrii lub zamierzony „błąd” we wzorze był traktowany jako konieczny gest pokory – wyraz szacunku wobec Boga, który jako jedyny tworzy rzeczy doskonałe. To podejście pokazuje, jak głęboko zakorzenione w duchowości było rzemiosło tkackie i jak intymny charakter miała praca rąk wpleciona w strukturę dywanu.
